बुढानिलकण्ठ मन्दिर नेपालको राजधानी काठमाडौंदेखि लगभग १० किलोमिटर उत्तरमा रहेको एक प्रसिद्ध हिन्दू मन्दिर हो। यस मन्दिरमा भगवान विष्णुको विशाल मूर्ति शेषनागको शैयामा विश्राम गर्ने अवस्थामा स्थापित छ। यो मन्दिर धार्मिक र ऐतिहासिक दृष्टिले अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ र नेपालका प्रमुख तीर्थस्थलहरूमध्ये एक मानिन्छ।
बुढानिलकण्ठ मन्दिरको विशेषता यसको भव्यता र भगवान विष्णुको शेषनागमा विश्राम गर्ने रूप हो। यहाँ भगवान विष्णुको मूर्तिमा उनी शेषनागको सर्पको सिरमा आराम गरेर पादुकामा बसेका छन्, जसको लम्बाइ लगभग ५ मिटर छ। मूर्तिको चारवटा हातहरूले भगवान विष्णुको सम्पूर्ण ब्रह्माण्डको सृष्टि र पालनपोषणका गुणहरूको प्रतीक प्रस्तुत गर्छ। मन्दिरको संरचना र यसका सबै विवरणहरू धार्मिक आस्थाका प्रतीक हुन्।
पोखरीको पानीलाई खासगरी ब्राह्मणीय महासागरको प्रतीक मानिन्छ। यस पोखरीको लम्बाइ १३ मिटर छ र यसलाई पुराणिक कथामा महत्त्वपूर्ण स्थान दिइएको छ। यो पोखरी भगवान विष्णुको विशाल रूपको साथ रहेको शेषनागको शैयाका रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ। यस पोखरीको पवित्रता र पानीको शुद्धताले भक्तजनहरूको मनलाई शान्ति र आन्तरिक शुद्धता प्रदान गर्न विश्वास गरिएको छ। विशेष गरी, मन्दिरको पूजा र धार्मिक अनुष्ठानहरू यहाँका जलमा स्नान गर्ने र भगवान विष्णुको पूजा अर्चना गर्ने परम्परामा आधारित छन्।
पौराणिक कथाअनुसार, भगवान विष्णुका नीलकण्ठ नामक एक प्रसिद्ध अवतारको कथा पनि यहाँको महत्त्वपूर्ण भाग हो। जब समुद्र मन्थन हुँदै गर्दा भगवान विष्णुले शेषनागको आश्रयमा बसेर ब्रह्मा जीलाई सुरक्षा प्रदान गरेका थिए, त्यतिबेला भगवान विष्णुको गला निलो भएको थियो, जसको कारणले उनी नीलकण्ठ नामले प्रसिद्ध भए। यस स्थानलाई विशेष धार्मिक महत्त्व दिइन्छ र मन्दिरको पानीलाई शुद्ध र पवित्र मानिन्छ।
मन्दिरका दर्शन र धार्मिक कृत्यहरूको समागमसँगै यहाँ एक पवित्र उत्सव पनि मनाइन्छ। विशेष गरेर श्रावण महिना मा यहाँ ठूलो मेला लाग्छ, जसमा भक्तजनहरू यहाँका पवित्र जल पोखरीमा स्नान गर्ने र भगवान विष्णुको पूजा अर्चना गर्ने लागि ओइरिन्छन्। यस मन्दिरमा भइरहेको विभिन्न अनुष्ठान र उत्सवहरूले भक्तजनहरूलाई आध्यात्मिक शान्ति र शुद्धताको अनुभव दिलाउँछ।
यस मन्दिरको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक महत्त्वले गर्दा यो नेपालका प्रमुख पर्यटन स्थलहरूमध्ये एक बनिसकेको छ। विशेष गरी हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको लागि यो मन्दिर एक तीर्थस्थलको रूपमा रहेको छ। बुढानिलकण्ठ मन्दिरको पौराणिक कथाले यस मन्दिरलाई जीवन्त र ऐतिहासिक महत्त्व दिएको छ, र यसका पवित्र जल स्रोत र भगवान विष्णुको शेषनागका रूपले यहाँ आउने भक्तजनहरूलाई अनगिन्ती आशीर्वाद र पुण्य प्राप्ति हुन्छ भन्ने विश्वास रहेको छ।
यस मन्दिरको दर्शन गर्दा भक्तजनहरू भगवान विष्णुको दिव्य रूपको दर्शन गर्दै शान्ति र आध्यात्मिक उन्नतिको अनुभव गर्छन्। बुढानिलकण्ठ मन्दिर नेपालका अन्य मन्दिरहरूको तुलनामा एकदम विशेष र अलौकिक स्थान हो, जहाँ प्रत्येक भक्तजनले भगवान विष्णुको आशीर्वाद प्राप्त गर्ने अवसर पाउँछन्।
