कहिल्यै सोच्नुभएको छ, पृथ्वीमा आफ्नो उद्देश्य पूरा गरेपछि कसरी भगवानहरूले मानव अवतारबाट मुक्त हुन्छन् भने? यसैबाट जान्न सकिन्छ कि, प्रत्येक मानव जातिको आफ्नै उद्देश्य हुन्छ र त्यो उद्देश्य सफल भएपछि मात्र कर्तव्यको बोझबाट हाम्रो आत्माले छुटकारा पाउँछ र यो संसारबाट मुक्ति पाइन्छ। कहिलेकाहीँ जानेर वा नजानेर, हामीले एक-अर्कालाई यो मानव संसारबाट मुक्त गराउन मद्दत गरिरहेका हुन्छौं, भनेको एक-अर्काको उद्देश्य हासिल गर्न मद्दत गरिरहेका हुन्छौं। भगवान रामले जस्तै! उनले आफ्ना प्यारा भाई ‘लक्ष्मण’लाई यो संसारबाट मुक्त हुन मद्दत गरेका थिए।
हामी सबैलाई रामायणको बारेमा राम्रो ज्ञान छ, तर धेरैलाई यो थाहा छैन कि त्यो युगको अन्त्य कसरी भयो? वाल्मीकिको ‘रामायण’लाई सबैभन्दा पवित्र र धार्मिक ग्रन्थको रूपमा मानिन्छ, तर भगवान रामकी पत्नी सीता धर्तीमा पलायन भएपछि रामायणको कथामा के भयो भन्ने धेरैलाई थाहा नहुन सक्छ।
वाल्मीकिको ‘रामायण’मा यस्ता गोप्य कथा प्रसङ्गहरू छन्, जस्तै; ‘उत्तर काण्ड’। यस काण्डमा कसरी रामको कारण लक्ष्मणको मृत्यु भयो भनेर बयान गरिएको छ। तब रामले आफ्ना दुई छोरा- लव र कुशलाई अयोध्या ल्याए। सीताले जस्तै उनले पनि आफू विष्णुको नश्वर अवतार हुनको उद्देश्य पूरा भएको महसुस गरे। त्यसैले उनले पनि आफ्नो मानव जीवनको अन्त्य गर्ने निर्णय गरे।
तर, उनलाई थाहा थियो कि चैतन्य प्रहरीद्वार बस्ने अनुमति र लक्ष्मण छुट्न सम्भव थिएन। त्यसैले एक दिन, उनले साधु दुर्वासालाई भेट्न निमन्त्रणा गरे तर भेटको उद्देश्य कसैलाई पनि नबन्न आग्रह गरे। त्यसपछि, उनले आफूलाई सीताले दिएको औंठीलाई सानो प्वालबाट पातालमा खसालिदिए र प्रहरीलाई त्यो औंठी ल्याउन आदेश दिए।
श्रीरामको आज्ञाको पालन गरेर, प्रहरी सक्ष्म आकारको बनी औंठी ल्याउन उक्त प्वालबाट पातालतर्फ लागे। यसैबीच, रामले मृत्यु देवता ‘यम’लाई पनि भेट्न निमन्त्रणा गरेका थिए। यमसँग गोप्य कुरा गरिरहेको बेला रामले लक्ष्मणलाई द्वारपाले बस्न आदेश दिए। साथै, रामले लक्ष्मणलाई एक भयानक आदेश पनि दिए- यदि भित्र कोही आयो अथवा गोप्य भेटलाई भंग गर्यो भने लक्ष्मणलाई रामले नै मर्नुपर्ने।
त्यसपछि, रामको निमन्त्रणाअनुसार साधु दुर्वासा पनि दरबारमा आइपुगे, जहाँ लक्ष्मण प्रहरी बसेका थिए। लक्ष्मणलाई थाहा थिएन कि रामले दुर्वासालाई बोलाएका छन् भनेर। सारा अवस्थाको बारेमा अज्ञात लक्ष्मणले साधु दुर्वासालाई भित्र नजान आग्रह गरे किनभने भित्र श्रीराम र यमको कुराकानी भइरहेको थियो।
यस्तो व्यवहारले साधु दुर्वासा अत्यन्त क्रोधित भए र लक्ष्मण सहित सारा अयोध्यालाई श्राप दिने धम्की देखाए, किनभने रामले उनलाई भेटको उद्देश्य गोप्य राख्न आदेश दिएका थिए। दुर्वासाको श्रापको डरले लक्ष्मण भित्र पसेर रामलाई दुर्वासा आइपुगेको खबर दिए। त्यसपछि रामले दुर्वासालाई भित्र पठाउन लक्ष्मणलाई आदेश दिए। साथै, उनले लक्ष्मणलाई आफ्नो पुरानो आदेशको बारेमा पनि सम्झाए। आफ्नै भाईलाई मारेको भनेर श्रीरामलाई सधैँभरी दोष लाग्ने डरले, लक्ष्मण आफ्नी पत्नी उमातालाई अन्तिम भेट गर्न गए र सारा अस्तित्वको बेहाल-बस्तर लगाएर आफ्नो प्राण त्याग्ने निर्णय गरे।
त्यसपछि लक्ष्मणले ‘सारायु’ नदीमा डुबेर आफ्नो प्राण त्याग गरे। यो सिन नसकी, रामले दुर्वासासँग मद्दत मागे। तर दुर्वासाले रामलाई लक्ष्मणको जन्मको उद्देश्य पूरा भइसकेको बताउँदै रामले पनि लक्ष्मणकै पथमा हिँड्नुपर्ने बताए। सोही दिन, रामले आफ्ना दुई छोरा लव-कुशलाई अयोध्याको राजा बनाई आशीर्वाद दिएर आफ्ना दुई भाई भरत र शत्रुघ्नका साथ सारायु नदीमा गए। यसरी श्रीराम र लक्ष्मणले आफ्नो मानव अवतारबाट मुक्ति पाएका थिए।
