भागवत गीतामा भगवान श्रीकृष्णले रिसलाई मानव जीवनको सबैभन्दा ठूलो शत्रुका रूपमा वर्णन गर्नुभएको छ। रिस भनेको मानिसको भावनात्मक अवस्था हो, जसले उसको सोच्ने क्षमता र विवेकलाई नष्ट गर्दछ। रिस उत्पन्न हुने प्रमुख कारणहरू यस प्रकार छन्:
१. इच्छा र अपेक्षा: जब मानिसको कुनै इच्छा पूरा हुँदैन, तब ऊ निराश हुन्छ। यो निराशा नै रिसमा परिणत हुन्छ। भागवत गीताको अध्याय २, श्लोक ६२-६३ मा भनिएको छ कि जब मानिस कुनै वस्तुप्रति आसक्त हुन्छ, त्यो आसक्तिबाट इच्छा उत्पन्न हुन्छ, र इच्छाले पूर्ण नहुँदा रिस पैदा हुन्छ।
२. आत्म-अभिमान र स्वाभाविक प्रतिक्रियाहरू: मानिस स्वभावतः आफूलाई महत्वपूर्ण ठान्छ। कसैले उसको तारिफ गरेमा ऊ हर्षित हुन्छ, तर आलोचना गरेमा रिसाउँछ। यो स्वभाविक प्रतिक्रिया नै रिस उत्पन्न गराउने कारक हो।
३. ध्यानको अभाव: भगवान श्रीकृष्णका अनुसार, जब मानिस आफ्नो कर्मलाई ध्यानपूर्वक गर्दैन र परिणामप्रति अत्यधिक चिन्तित हुन्छ, त्यसबेला रिस उत्पन्न हुन्छ। कर्मयोगको सिद्धान्तमा भगवानले परिणामको आसक्ति त्याग्न सुझाव दिनुभएको छ।
४. अहंकार र अपरिपक्वता: भागवत गीतामा उल्लेख छ कि रिस बालकको जस्तै व्यवहार हो। बच्चा जस्तै मानिस पनि आफ्नो इच्छाहरू पूरा नभएमा तर्कशून्य प्रतिक्रिया दिन थाल्छ।
रिस नियन्त्रण गर्ने उपायहरू:
भगवान श्रीकृष्णले भागवत गीतामा रिसलाई नियन्त्रण गर्न निम्न उपायहरू बताउनुभएको छ:
१. कर्मयोग अपनाउनुहोस्: आफ्नो कर्तव्य (धर्म) ध्यानपूर्वक गर्नुहोस् र परिणामप्रति आसक्ति राख्नुहोस्। यसले मनलाई शान्त राख्छ।
२. ध्यान र आत्मसंयम: आफ्नो मस्तिष्कलाई सकारात्मक कुरामा केन्द्रित गर्न ध्यान गर्नु र संयम राख्नु महत्त्वपूर्ण छ।
३. ज्ञानको महत्व: विवेकशील बन्नु र कर्मको वास्तविक महत्व बुझ्नु रिसलाई शान्त बनाउन सहयोगी हुन्छ।
४. स्वभावको पहिचान: आफ्नो कमजोरी र बलियो पक्षहरूलाई बुझ्नुहोस्। कमजोरीमा सुधार गर्दै बलियो पक्षलाई उपयोग गर्नुहोस्।
५. मितव्ययिता: जीवनमा अतिसरलीकरण गरेर अनावश्यक विषयवस्तु र इच्छाबाट टाढा रहनु रिस नियन्त्रणको प्रभावकारी तरिका हो।
श्रीकृष्णको शिक्षाबाट सिक्न सकिने कुरा:
भगवान श्रीकृष्णले रिसलाई नरकको ढोका भनेर व्याख्या गर्नुभएको छ। यसले मानिसलाई अधोगतितर्फ लैजान्छ। त्यसैले, सकारात्मक सोच, ध्यान, र ज्ञानको माध्यमबाट रिसलाई शान्त बनाएर शान्त र सफल जीवन जिउन सकिन्छ।
